Formami wokalnymi, które poprzedzają mowę właściwą (artykułowaną) są krzyk, głużenie, gaworzenie i echolalia. Towarzyszą im formy awokalne: mimika, czyli ruchy wyrazowe mięśni twarzy, pantomimika, czyli ruchy wyrazowe całego ciała, w tym zwłaszcza gesty (gestykulacja), wykonywane głównie kończynami górnymi.
Przez pierwsze 2-3 tygodnie życia krzyk niemowlęcia nie jest jeszcze w naszym odbiorze – zróżnicowany. Różnicowanie następuje między 2 i 5 tygodniem. Wtedy matka uczy się po rodzaju krzyku rozróżniać jego przyczyny, poznaje czy dziecko jest głodne, czy boli je coś, swędzi, mokro mu czy zimno. Dziecko natomiast zaczyna kojarzyć, że ilekroć krzyczy, tylekroć zjawia się matka i to z właściwą, trafną wobec rodzaju potrzeby, pomocą. Jest to pierwsza forma wokalnego komunikowania się dziecka ze światem dorosłych.
Około 3 tygodnia życia pojawia się „uśmiech społeczny”. Dziecko uśmiecha się wtedy , gdy czuje obecność bliskiej osoby, gdy osoba ta zagaduje przyjaźnie i uśmiecha się. Na niej skupia wzrok i wodzi za nią oczyma. Matka jest zatem pierwszym i najbogatszym źródłem bodźców wzrokowych, słuchowych i dotykowych.
Reakcja niemowlęcia na opisane sytuacje przejawia się ogólnym ożywieniem i spontaniczną aktywnością głosową, zwaną głużeniem. Są to dźwięki specyficzne , o przypadkowym miejscu artykulacji, które nie mieszczą się w systemie fonetycznym; wytwarzane są wargowo (przejście od ssania do artykulacji), tylnojęzykowo i gardłowo. W przybliżeniu dadzą się porównać do samogłosek, spółgłosek, a także grup głoskowych, jak gli, tli, kli, gla, bli, ebw…
Głużenie leży na drugim biegunie emocjonalnym wobec płaczu i krzyku, towarzyszy bowiem stanom dodatniego samopoczucia. Pierwotnie ma ono charakter samorzutny, potem ulega uwarunkowaniu wzrokowemu stanowiąc – wraz z „uśmiechem społecznym” – reakcję na opisany kontakt z matką.
Inny natomiast jest mechanizm gaworzenia, gdyż polega on na słuchowym sprzężeniu zwrotnym. Gaworzenie pojawia się około 5-6 miesiąca życia, gdy słuch jest na tyle dojrzały, że może już przejąć od wzroku wiodącą rolę w dalszym rozwoju mowy.
Na głos matki dziecko reaguje określonym zachowaniem mniej więcej od 4-6 miesiąca życia. Między 7 a 10 miesiącem normalnie słyszące dziecko powinno odpowiadać na bodźce akustyczne poprzez odwrócenie głowy i skierowanie oczu w stronę źródła dźwięku oraz- jak to określa A. Mitrinowicz – „sprawiać wrażenie słuchającego”. Po dziesiątym miesiącu życia dziecko reaguje na ciche wołanie po imieniu z odległości 1,5 do 3 metrów.
Dobrze rozwijający się słuch jest podstawowym warunkiem sprawnego przyswajania mowy. Uszkodzenie słuchu sprawia, że dziecko nie odbiera prawidłowo bodźców akustycznych, niedokładnie je odtwarza i pozbawione jest rzetelnej samokontroli.
Rozpoznanie głuchoty (a zwłaszcza niedosłuchu) w pierwszych kilkunastu miesiącach życia jest trudne, tym bardziej, że dzieci te gaworzą (a ściśle – głużą) podobnie, jak ich normalnie słyszący rówieśnicy. Różnica zaznacza się wówczas, gdy przychodzi czas na owo sprzężenie zwrotne, tj. adekwatne powtarzanie zasłyszanych dźwięków z użyciem dźwięków z użyciem samokontroli słuchowej.
Gaworzenie polega na wymawianiu zespołów sylab (np. ma-ma, ba-ba, ta-ta, la-la) nie posiadających jeszcze określonego znaczenia.
Pierwociny mowy polegają na kojarzeniu ruchów mownych , czucia tych ruchów oraz towarzyszących im (tj. równoczesnych) wrażeń słuchowych.
Z kolei, około 9 miesiąca życia, następuje faza tzw. echolalii. Dziecko przejawia tendencję do powtarzania własnych i zasłyszanych słów, które doskonali metodą prób i pomyłek. Powtarzanie tych samych sekwencji werbalnych, konfrontowanie ich z mową otoczenia i korygowanie – prowadzi do ich utrwalenia, zautomatyzowania.
W ciągu pierwszego roku życia zaznaczają się w rozwoju mowy okresy nasilenia i względnego zastoju. Zastój mowy przypada na okres , gdy dziecko uczy się chodzić i całe skupia się na tej nauce. Po opanowaniu sztuki chodzenia znów wraca do pilnej pracy nad mową.
Kończąc charakterystykę pierwszego okresu należy wyjaśnić, że nauka mowy nie ogranicza się do płaszczyzny głoskowej, lecz również obejmuje inne jej płaszczyzny jak melodia i rytm. Okres ten kończy się pełną gotowością do naśladowania mowy dorosłych.
Logopeda Myślenice
